ΨΑΡΙΑΝΟ 'ναι το ΚΑΡΑΒΙ και δε πασάρει...: H Ψαριανή γυναικεία φορεσιά

Όπως όλα τα μέρη της Ελλάδος έχουν την τοπική τους φορεσιά έτσι και τα Ψαρρά έχουν το τοπικό του ένδυμα που σήμερα αν και κακοποιημένο συνεχίζει να φοριέται σε επετείους και χορευτικές παραστάσεις από του ντόπιους.

Αρχικά θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι στολές που βλέπουμε σήμερα είναι κυρίως οι επίσημες στολές των Ψαριανών και δη για τις γυναίκες η νυφική στολή ή στολή της παντρεμένης . Η καθημερινή στολή και των δύο φύλλων ήταν απλή χωρίς τα ακριβά υφάσματα και τα πλούσια στολίδια ώστε να μπορούν να εκτελούν τις καθημερινές τους εργασίες χωρίς εμπόδιο μια εικόνα για το πώς έμοιαζε η καθημερινή γυναικεία φορεσιά στα προεπαναστατικά Ψαρά παίρνουμε από το σχέδιο που βλέπετε παρακάτω όπου εικονίζεται μια Ψαριανή το 1808 . Το σχέδιο ανήκει στον Auguste de Jassaud έναν Γάλλο πρεσβευτή στην Σμύρνη όπου πέρασε από τα Ψαρά και σημείωσε στο ημερολόγιο που τις εντυπώσεις του.

Η γυναικά φορά ένα ελαφρύ φόρεμα με ανασκουμπωμένα μανίκια από όπου εξέχει το πουκάμισο της. Στην μέση φορά "μπροστέλα" (ποδιά) ενώ στο κεφάλι ίσως "μπόλια" η οποία όμως δεν φαίνεται να πέφτει πίσω όποτε ίσως και να είναι απλά τα εσωτερικά μαντήλια κόκκινο "μπουχασί" και "πετσέτο" τα οποία αφήνουν και τούφες από μαλλιά να πέφτουν εκατέρωθεν του προσώπου.
Προεπαναστατική είναι και η παρακάτω εικόνα του 1789 σχέδιο του François-Marie Rosset (1743-1824) Γάλλου ζωγράφου που ταξιδεύοντας μαζί με τον διπλωμάτη Joseph de Beauchamp για πάνω απο δέκα χρόνια στην Ανατολή ζωγράφισε πάμπολλα σχέδια κυρίως με ανθρώπους.

Η επίσημη φορεσιά είχε και πάλι διαφοροποιήσεις από την σημερινή τόσο στα χρώματα όσο και στα κοψίματα όπως επίσης και στο κάλυμμα της κεφαλής καθώς από τις αρχές του 1900 η μπόλια δεν χρησιμοποιείτε ,πιθανών και λόγω του δύσκολου τρόπου δεσίματος της, αλλα έχει αντικατασταθεί από κόκκινο μαντήλι . Πιθανών μια μετεξέλιξη του παλαιού πρόχειρου καθημερινού τρόπου κάλυψης του κεφαλιού με σκέτο μπουχασί. Μια από τις τελευταίες φωτογραφίες με μπόλια στα Ψαρά είναι η παρακάτω από την επίσκεψη του Βασιλιά Κωσταντίνου Α΄ το 1922 όπου εικονίζεται μια Ψαριανή με μπόλια (για την επίσκεψη μπορείτε να διαβάσετε εδώ)

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή . Η Ψαριανή στολή σίγουρα δεν ήταν μόνο μαύρη όπως έχει επικρατήσει στις μέρες μας. Για την ακρίβεια μαύρη ήταν η νυφική στολή και μάλιστα των ανώτερα κοινωνικά τάξεων. Εδώ θα κάνω μια παρένθεση για να σας αναφέρω για τις κοινωνικές τάξης των Ψαρών απαραίτητο για να κατανοήσετε ακριβώς τις διαφορές.

Φορεσιά Καλλιόπης Κοτζιά
Μουσείο Ζακύνθου

Στα Ψαρά από προεπαναστατικά έως και τα μέσα του 20ου αιώνα υπήρχαν τάξης που διακριτικά χώριζαν τους κατοίκους. Εν αντιθέσει με τα άλλα νησιά (Ύδρα ,Σπέτσες κλπ.) και περιοχές, οι τάξεις αυτές δεν ήταν οικονομικές αλλα ηθικές . Δηλαδή υπήρχαν οι σογιασμένοι, άνθρωποι ευυπόληπτοι με αποδεδειγμένη τιμιότητα οι οποίοι είτε ήταν πλούσιοι είτε φτωχοί έχαιραν την εκτίμηση των υπολοίπων . Στα προεπαναστατικά χρόνια οι σογιασμένοι ήταν δυο μεγάλες κατηγορίες με διακριτικές διαφορές που εκεί υπεισέρχονταν ο χρηματικός παράγοντας χωρίς όμως μεγάλη αξία .Από την μία ήταν η τάξη των καραβοκύρηδων και καπεταναίων και από την άλλη η τάξη των πληρωμάτων και των τεχνητών. Από την αντίθετη πλευρά οι ασόγιαστοι, οι επικαλούμενοι και "κουγιουγλούδια", σε αυτή την κατηγορία ανήκαν όλοι οι υπόλοιποι ακόμα κι αν είχαν οικονομική ευχέρεια (αυτοί ήταν συνήθως σογιασμένοι που από ηθικό παράπτωμα εξέπεσαν) και οι μη Ψαριανοί. Σε όλους αυτούς απαγορεύονταν να φορούν μεγαλοπρεπή ενδύματα.

Είναι φυσικό η στολή που διασώθηκε να άνηκε στην πρώτη κατηγορία καθώς ήταν φτιαγμένη από τα καλύτερα υφάσματα φερμένα από τους ναυτικούς από όλη την Ευρώπη αλλα και από πρώτης ποιότητας Ψαριανό μετάξι. Τα κουγιουγλούδια φόραγαν απλές φορεσιές χωρίς στολίδια και φτιαγμένες με κατώτερα υφάσματα. Στην κατηγορία αυτή άνηκαν όπως είπαμε και οι μη ψαριανοί που ενδεχομένως να συνέχιζαν να φορούν τις φορεσιές του τόπου τους.

Τα χρώματα όπως προείπα πολλά. Τα φουστάνια ήταν από σκούρα πράσινα, καφέ και μπλε έως το πολύ αρχοντικό μαύρο για την παντρεμένες . Το ίδιο και τα "γελέκα" ("γουνάκι" και "πικότο") σκούρο μπλε, μωβ, βυσσινί αλλα και πράσινο και καφέ ανάλογα την ηλικία και την τάξη.

Ας δούμε ένα ένα τα κομμάτια που αποτελούν την Ψαριανή φορεσιά ξεκινώντας από τα εσώρουχα.

Εσωτερικά έμπαινε το “καθάριο” Μεταξωτό ανάλαφρο φόρεμα που ονομαζόταν και "τσιμπουκοτό" λόγω του κεντήματος που είναι στο τελείωμα των μανικιών, στον ποδόγυρο και στην τραχηλιά (γύρω από τον λαιμό και το μεγάλο άνοιγμα) . Το συναντάμε και ως δυο κομμάτια επάνω την "τραχηλιά" και κάτω το "μισοφόρι".

Κάτω από το μισοφόρι έμπαινε η "βράκα", βαμβακερή που μοιάζει σαν την ανδρική σκελέα

Από πάνω έμπαινε το φόρεμα σε διάφορα χρώματα όπως είπαμε . Το "φουστάνι" είναι αναγεννησιακού τύπου συνήθως όχι απλά βαμμένο αλλα και γυαλωμένο από τον μπογιατζή με μια ειδική τεχνική που το έκανε να μοιάζει σαν γυάλινο. Αποτελείται από ένα αμάνικο μπούστο που μόλις καλύπτει το στήθος σε μήκος και άνοιγμα. Η πολύπτυχη φούστα ενώνεται με τον κορμό με πυκνή σούρα, αποτελείτε συνήθως από 16 μέτρα ύφασμα και είναι διπλή. Το κυρίως μέρος είναι μακρύ έως την μύτη των παπουτσιών και τελειώνει με χρυσoκέντητο ποδόγυρο στολισμένο με γεωμετρικά σχήματα ή φυτικό διάκοσμο. Από πάνω πέφτει δεύτερο φύλλο από το φουστάνι κοντύτερο σε μήκος το οποίο όμως και αυτό αποτελείτε από 16μ. ύφασμα. Στην πλάτη φέρει έντονη διακόσμηση με γεωμετρικά μοτίβα, με πράσινη ή κόκκινη μεταξοκλωστή.

Η περιοχή του στήθους καλύπτετε από το "μαστιχόπανο" , ένα τετράγωνο πανί συνήθως όμοιο με το ύφασμα του ποδόγυρου του φουστανιού το οποίο δένει πάνω στο σώμα με κορδόνια

Πάνω από το φόρεμα μπαίνει το "γουνάκι" ή "γουνέλα" . Είναι ένα γιλέκο από βελούδινο ύφασμα που φέρει στο τελείωμα του γούνα . Αν και στις μέρες μας όπως θα παρατηρήσετε συνηθίζουν να το φορούν εξωτερικά το σωστό, όπως προκύπτει από την έρευνα είναι να φοριέται εσωτερικά.

Πάνω λοιπόν από το γουνάκι μπαίνει το "κοντογούνι" ή "πικότο". Ένα βελουδένιο πανωφόρι με μακριά μανίκια, πλούσια κεντημένα. Κουμπώνει μπροστά αφήνοντας ένα μεγάλο κενό ώστε να φαίνονται η γούνα από το γουνάκι, το μαστιχόπανο αλλα και η χρυσή καρφίτσα που απαραίτητα στόλιζε το στήθος των γυναικών.

Στην μέση τους έδεναν ένα μεγάλο μεταξωτό μαντήλι ο λεγόμενος "μποξάς", που όταν είχε κρύο λειτουργούσε και ως σάλι. Και αυτό είναι ένα εξάρτημα που έχει εκλείψει. Στα ποδιά τους φορούσαν κάλτσες που ήταν και αυτές διακοσμημένες με φυτικό ή ζωικό διάκοσμο που τον ονόμαζαν “κηπουράκια”. Τέλος φόραγαν είτε κλειστά παπούτσια είτε πασούμια.

Φορεσιά Μαρίας Μοναρχίδη
Μουσείο Μπενάκη
μπορείτε να διακρίνετε τον μποξά στην μέση

Κοσμήματα δεν φορούσαν πολλά καθώς ήταν κοινή αίσθηση ότι τα πολλά κοσμήματα και στολίδια δεν αποτελούσαν δείγμα ομορφιάς πάντα όμως όπως προείπα φορούσαν στο στήθος χρυσή καρφίτσα και στα αυτιά σκουλαρίκια πολυέλαιους όπως τα έλεγαν λόγω του σχήματος τους.

Το πιο όμορφο ομολογούμενος τμήμα της Ψαριανής φορεσιάς και ένα από αυτά που εξέλειψαν δυστυχώς, είναι η "μπόλια". Πρόκειται για μεταξωτό μαντήλι μήκους 5μ. και φάρδους 30 εκ. με πλούσια διακοσμημένες άκριες. Το κυριότερο όμως ήταν ο τρόπος δεσίματος Για να αποκτήσει το συγκεκριμένο σχήμα το μαντήλισμα, ακολουθείται η παρακάτω διαδικασία. Τα μαλλιά πλέκονται κοτσίδες και διευθετούνται σε στεφάνι λοξά, για ν' ανέβουν στραβά δεξιά, να κάνουν το λεγόμενο ανέβασμα. Ένα κόκκινο πανί, το "μπουχασί", στου οποίου τη μέση διπλώνεται κατά πλάτος σαν ταινία το "πετσέτο" (λευκό τετράγωνο μαντίλι), τοποθετείται σα κουλούρα γύρω στο κεφάλι. Το υπόλοιπο τμήμα από το μπουχασί στρέφεται γύρω στο κεφάλι και το καλύπτει ολόκληρο. Πάνω σ' αυτό το μαντήλισμα γίνεται η περιτύλιξη της μεταξωτής μπόλιας, η οποία αφού τυλιχτεί αρκετές φορές γύρω από το κεφάλι και τον λαιμό πέφτει ανάλαφρα πίσω με τα Η ψαριανή μπόλια συνδυάζεται με το χαρακτηριστικό χτένισμα που σχηματίζει άγκυρα στο μέτωπο.