Ιωάννης Α. Βαρβάκης

      Το ευρύ κοινό γνώρισε τον Ιωάννη Βαρβάκη μέσα από την πρόσφατη ταινία «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι» του Γιάννη Σμαραγδή την οποία δεν θα σχολιάσω διότι μπορεί να παρεκτραπώ μιας και την βρήκα επιεικώς απαράδεκτη. Σήμερα λοιπόν θα παρουσιάσω εν συντομία την πραγματική  ιστορία του Μέγα Εθνικού ευεργέτη από τα Ψαρά. Για όποιον ενδιαφέρετε να μάθει περισσότερα μπορεί να διαβάσει το σχετικό κεφάλαιο στο βιβλίο «Ψαριανοί Αγωνιστές» του Δημ. Σπανού ή ακόμα καλύτερα το βιβλίο «Ιωάννης Βαρβάκης» του Βασίλη  Ασημομύτη (εκδ. Κάκτος 2001) ίσως το καλύτερο βιβλίο που έχει γραφτεί για τον μεγάλο αυτό  Έλληνα.

Ιέραξ ο οξύπτερος ή "Βαρβάκι"

      Ο Ιωάννης Βαρβάκης γεννήθηκε στα Ψαρά στις 24 Ιουνίου 1745 ή 1750. Υιός του Ανδρέα Λεοντή και της Μαρίας Μόρου. Πως όμως ο Λεοντής έγινε Βαρβάκης. Στα Ψαρά υπήρχαν και υπάρχουν πολλά πουλιά τα οποία έχουν μεγάλα και αυστηρά μάτια και ανήκουν σε είδος γερακιού "Ιέραξ ο οξύπτερος". Τα πουλιά αυτά οι Ψαριανοί τα ονόμαζαν και τα ονομάζουν "Βαρβάκια". Οι συνομήλικοι του , βλέποντας τα μεγάλα και πολύ αυστηρά του μάτια, καθώς και την ορμητικότητα που τον χαρακτήριζε τον φώναζαν "Βαρβάκι". Φαίνεται ότι η προσωνυμία του άρεσε και την διατήρησε ως επώνυμο. Έτσι πέρασε στην ιστορία με το όνομα Βαρβάκης και το επώνυμο του έγινε τίτλος ευγενείας την τσαρική Ρωσία.

     Ο πατέρα του ήταν σπουδαίος καραβοκύρης. Ο μικρός Γιάννης ήταν γύρο στα οκτώ όταν ο πατέρας του άρχισε να του μαθαίνει τα της ναυτιλίας και στα δέκα του ήξερε κιόλας να πυροβολεί με πιστόλι τουφέκι και να χρησιμοποιεί το κανόνι του καραβιού. Στα 15 τον έβαλε ο πατέρας του παρτσινέβελο δηλαδή μεριδιούχο στο πλοίο του και στα 18 του ναυπήγησε την πρώτη γαλιότα. Πολύ πριν από την κάθοδο των Ρώσων στο Αιγαίο το 1770, πολλοί Έλληνες καπεταναίοι από τα νησιά επιδόθηκαν σε καταδρομές εναντίον των Τούρκων. Οι Ψαριανοί που είχαν συνηθίσει στην πειρατεία δεν έμειναν αργοί. Ονομαστός ως κουρσάρος έγινε κι ο Βαρβάκης, παίρνοντας μέρος σε επιδρομές κατά των πλοίων των Οθωμανών. 

      Σύμφωνα μάλιστα, με νεότερες ρωσικές πηγές ο Βαρβάκης υπήρξε ο " αεικίνητος κουρσάρος", τον οποίον οι Τούρκοι θεωρούσαν ως τον πιο τρομερό πειρατή στο Αιγαίο. Με τις παράτολμες επιθέσεις, λοιπόν, έγινε ξακουστός σ' όλο το Αρχιπέλαγος. Ο σουλτάνος επικήρυξε το κεφάλι του με χίλια πιάστρα (νόμισμα της Αιγύπτου και της Τουρκίας), δηλαδή με ποσό υπέρογκο. Τον κυνηγούσαν πολλοί κι από παντού. Τέλος, βγήκε μεγάλη ναυτική δύναμη με διοικητή τον Καπουδάν-πασά να τον συλλάβει. 'Εφθασε στα Ψαρά και ο Πασάς απαίτησε να παραδώσουν τους αρχηγούς των καταδρομέων και μάλιστα τον Βαρβάκη, αλλιώς, απείλησε, θα κάψει το νησί. Μόνο το μεγάλο μπαχτσήσι  έσωσε τους ψαριανούς από την καταστροφή. 

       Ο Βαρβάκης, όταν έμαθε από συμπατριώτες του ναυτικούς πως ο πατέρας του καπετάν Ανδρέας ήταν άρρωστος βαριά, δεν αποφάσιζε να πάει στο νησί από φόβο μήπως προκαλέσει την οργή των εχθρών ενάντια στους ανθρώπους του νησιού. Εκεί, στα τέλη του Νοέμβρη του 1769, το αποφάσισε και με φουρτούνα έφτασε στο νησί. Νύχτα επισκέφτηκε το πατρικό του σπίτι. Ο πατέρας του εδώ και μήνες ήταν κατάκοιτος, αλλά, μόλις είδε το γιο του μπροστά του, ζωντάνεψε και τα μάτια του έλαμψαν. Ο καπετάν Γιάννης ζήτησε από τον πατέρα του να τον συμβουλεύσει τι να κάνει κι εκείνος του σύστησε να πάρει ότι περιουσία είχε σε χρυσό και να φτιάξει καινούργιο καράβι, να βρει πιστό και άξιο πλήρωμα και να σπεύσει να ενωθεί με το Ρωσικό στόλο. Στην απορία του γιου του για ποίο Ρωσικό στόλο μιλάει, ο γέρο-Αντριάς του είπε πως από δικό του άνθρωπο πληροφορήθηκε ότι οι Ρώσοι ήδη πέρασαν το Γιβραλτάρ και σύντομα η μοίρα του στόλου τους θα βρισκόταν στα ελληνικά νερά. Και είχε πει την αλήθεια. Σύντομα τα ρωσικά καράβια με ναύαρχο τον Γκριγκόρι Σπυρίντωφ έφθασε στις δυτικές ακτές της Πελοποννήσου. Ο καπτά-Γιάννης συντάχθηκε με τα στρατεύματα της Αικατερίνης Β' ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Ψαριανός πλοιοκτήτης εκποίησε ολόκληρη την περιουσία του για να εξοπλίσει με κανόνια και να επανδρώσει με στρατιώτες ένα από τα πλοία του, που θα έπεφτε στη μάχη ενάντια στους Τούρκους. Συμμετείχε στην πολιορκία του κάστρου του Ναβαρίνου, που έπεσε στις 10 Απριλίου 1770. Τη νύχτα της 26ης Ιουνιου 1770 άρχισε η ξακουστή ναυμαχία του Τσεσμέ. Ο Βαρβάκης, αφού μετέτρεψε το καράβι του σε πυρπολικό, το οδήγησε και το κόλλησε σ΄ένα μεγάλο τουρκικό ντελίνι, πιθανόν τη ναυαρχίδα, άναψε ο ίδιος το δαυλό το φιτίλι, και τίναξε το μεγάλο καράβι στον αέρα. Από την έκρηξη τινάχτηκε κι αυτός κι έπεσε στην θάλασσα. Οι ρώσοι ναύτες έσπευσαν και τον μάζεψαν τραυματισμένο. Ο ναύαρχος Σπυρίντωφ τον ονόμασε "Ήρωα του Τσεσμέ" και με το όνομα αυτό έγινε γνωστός αργότερα στο Αστραχάν. Ο Αλέξης Ορλώφ ως αυτοκρατορικός εκπρόσωπος στην επιχείρηση ανέφερε με επίσημο έγγραφο την ηρωική πράξη του Βαρβάκη στην Αικατερίνη Β', η οποία με διάταγμά της τον ονόμασε υπολοχαγό του Ρωσικού στρατού.

         Ο Βαρβάκης μετά την καταστροφή του Τουρκικού στόλου και του δικού του καραβιού ήλθε στο νησί του. Τότε ναυπήγησε μεγαλύτερο καράβι στον αρσανά (ναυπηγείο) των Ψαρών, το οποίο εξόπλισε με 26 κανόνια, το καράβι αυτό δεν πρόλαβε να το ρίξει στον αγώνα. Καθώς η Αικατερίνη Β' έκλεισε ειρήνη με τους Τούρκους στο Κιουτσούκ-Καϊναρτζή(1774). Έτσι, το καράβι αυτό μετατράπηκε σε εμπορικό και με αυτό ο Ψαριανός άρχισε τα ταξίδια στο Λιβόρνο και σ' άλλα λιμάνια της Δύσης.

Ο ανδριάντας του Βαρβάκη
στο Ζάππειο

       Κάποια στιγμή αποφάσισε να πλεύσει από τα Ψαρά στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας. Έπρεπε όμως να περάσει από την Κωνσταντινούπολη. Σκοπός του βασικά ήταν να ζητήσει από το Ρωσικό Προξενείο την άδεια να υψώσει στο καράβι του τη ρώσικη σημαία, σύμφωνα με τη συνθήκη του 1774, που προέβλεπε ελεύθερη ναυσιπλοιϊα από τη Μεσόγειο προς τον Εύξεινο Πόντο και αντίστροφα για τα Ελληνικά καράβια που θα είχαν ρωσική σημαία. 'Εφθασε στην Πόλη, όμως το μέγεθος του καραβιού τον πρόδωσε, δεν έμοιαζε με συνηθισμένο εμπορικό πλοίο. Ζήτησαν να μάθουν ποιος ήταν ο καπετάνιος του. Όταν έμαθαν ποιος ήταν έσπευσαν να τον συλλάβουν. Ο Βαρβάκης παρά τρίχα γλίτωσε τη σύλληψη, το καράβι του όμως κατασχέθηκε και ρυμουλκήθηκε στο ναύσταθμο. Ο ίδιος ζήτησε  προστασία από την Ρωσική πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη.  Οι Ρώσοι, τότε, τον φυγάδευσαν  έως την Οδησσό.  Από εκεί και χωρίς λεφτά στην τσέπη, αποφασίζει να ζητήσει ακρόαση από την Αικατερίνη αυτό σήμαινε να διανύσει  απόσταση 5.000 χιλιόμετρων μέχρι την Αγία Πετρούπολη. Την περισσότερη διαδρομή την κάνει με τα πόδια . Όταν φτάνει στην Αγ. Πετρούπολη η Αικατερίνη αρνείται τρεις φορές   να τον δει. Απελπισμένος καταφεύγει σε ένα καταγώγι για να πιει βότκα και να ξεχάσει. Εκεί θα συναντήσει  τον Γρηγόριο Ποτέμκιν, εραστή της Αικατερίνης, ο οποίος μεσολάβησε ώστε η Τσαρίνα να τον δεχθεί. Η Αικατερίνη αποδείχθηκε ιδιαίτερα γενναιόδωρη δίνοντάς του ένα πουγκί με 10.000 χρυσά ρούβλια και μια άδεια απεριόριστης και αφορολόγητης αλιείας στην Κασπία. 

Λεπτομέρεια από τον ανδριάντα όπου αναφέρονται
"Ι. Α. Βαρβάκης εγεννήθη εν την νήσω Ψαρών τω ΑΨΝ
Ετελεύτησεν εν Ζακύνθω τω ΑΩΚΕ"

       Από την Αγία Πετρούπολη κίνησε για το Αστραχάν, χωρίς την παραμικρή ιδέα για το πώς θα μπορούσε να αξιοποιήσει την άδεια αλιείας. Κι αντί να ασχοληθεί με το ψάρεμα αγόρασε ένα αποστακτήριο, με στόχο να φτιάχνει κρασί από τα γλυκά σταφύλια της στέπας και ρακί όπως έκαναν στα Ψαρά. Τότε ήταν που γνωρίστηκε με έναν έμπορο από το Αστραχάν, τον Πιοτόρ Σεμιόνοβιτς Σαπόζνικοφ, ο οποίος τον προέτρεψε να ασχοληθεί με την αλιεία. Ικανός να κτίζει μεγάλα, αξιόπλοα και προηγμένα καράβια και να ξανοίγεται στη θάλασσα, ο Βαρβάκης ήταν εκτός συναγωνισμού απέναντι στους μικρομεσαίους παράκτιους Ρώσους ψαράδες. Στη βόρεια Κασπία η «επιχείρηση αλιεία» απέδωσε καρπούς. Τα πλοία του Βαρβάκη φορτώνονταν οξύρρυγχους, λευκούς σολομούς, μεγάλους λούτσους κι άλλα πολύτιμα ψάρια.

        Σε ένα από τα ταξίδια του δοκίμασε χαβιάρι που τον φίλεψαν Ρώσοι χωρικοί. Έχοντας στο μυαλό του το πάθος των Ελλήνων για το αυγοτάραχο, κατάλαβε αμέσως με ποιον τρόπο θα μπορούσε να βγάλει πολλά χρήματα από την άδεια της Αικατερίνης - εξάγοντας χαβιάρι. Όμως αντιμετώπιζε κι εκείνος το ίδιο πρόβλημα που φρέναρε τους Ιταλούς εμπόρους αρκετούς αιώνες νωρίτερα: αυτό το τόσο ευαίσθητο έδεσμα ήταν αδύνατον να ταξιδέψει για καιρό μέσα στα ξύλινα κασόνια της εποχής - όσο καλά παστωμένο κι αν ήταν. 

Γραμματόσημο του 1973

        Η λύση βρέθηκε. Ήταν κιβώτια από ξύλα φλαμουριάς τα οποία δεν προκαλούσαν αλλοιώσεις στα πολύτιμα αυγά, ήταν απόλυτα στεγανά κι έτσι διατηρούσαν σε πολύ καλή κατάσταση το φορτίο που πάνω σε καμήλες ή φορτωμένο σε ιστιοφόρα ταξίδευε τον Βόλγα για να φτάσει από το Αστραχάν στην Ευρώπη. Μέχρι το 1788 η επιχείρηση του Βαρβάκη έκανε χρυσές δουλειές και απασχολούσε περισσότερους από 3.000 εργάτες για την επεξεργασία και το πακετάρισμα των αυγών του οξύρρυγχου. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Βαρβάκης δεν χρησιμοποίησε πότε σκλάβους στις επιχειρήσεις του παρά μόνο εργάτες κατήργησε δηλαδή πρώτος την δουλεία σχεδόν 150 χρόνια πριν η Ρωσική Αυτοκρατορία την καταργήσει επίσημα.

      Έχοντας στο μυαλό του τη γενναιοδωρία της Ρωσίας, παραχωρεί μεγάλο μέρος της περιουσίας του για κοινωφελή έργα  στο Αστραχάν, αλλά και στο Ταγκανρόγκ, όπου εγκαταστάθηκε αργότερα. Έκτισε εκκλησίες, μουσουλμανικά τεμένη, νοσοκομεία, ορφανοτροφεία. Στο Ταγκανρόγκ έκτισε σχολείο όπου αργότερα φοίτησε ο Ρώσος συγγραφέας Άντον Τσέχωφ, ο οποίος το υπερηφανευόταν. Κατασκεύασε τα Βαρβάκεια Λουτρά και το 1809 την περιώνυμη Βαρβάκειο Διώρυγα του Αστραχάν, έργο μνημειώδες. Στα εγκαίνια της διώρυγας ο Βαρβάκης την βάφτισε «Κανάλι του Αστραχάν», όμως ο λαός απαίτησε να ονομάζεται «Κανάλι του Βαρβάκη», όνομα που διατηρεί ως σήμερα. Μάλιστα κατα την Οκτωβριανή προλεταριακή Επανάσταση του 1917, κομισάριος της περιοχής υπήρξε ο Σ. Κίροφ. Αυτός δεν επέτρεψε να καταστραφεί κανένα μνημείο της πόλης του Αστραχάν, εκκλησιαστικό, κοινωνικό κτλ. που δημιουργήθηκε από τον Βαρβάκη. "Μα γκεμίζουμε ότι δημιουργήθηκε από τους πλούσιους" έλεγαν πολλοί εκπρόσωποι του Κόμματος. Κι ο Κίροφ απάντησε: "Ο lβάν Αντρέγιεβιτς Βαρβάτσι δεν ήταν πλούσιος, εκείνος ήταν το ίδιο το Αστραχάν, εκείνος ,με τις πράξεις του, ήταν  Σοσιαλιστής πριν από τους σοσιαλιστές." Έτσι δεν επετράπη να πειραχθεί τίποτε.

Το Οικόσημο του Άρχοντος
lβάν Αντρέγιεβιτς Βαρβάτσι

         Για τις υπηρεσίες του παρασημοφορείται με τίτλο ευγενείας από τον Τσάρο Αλέξανδρο Α'. Από την τσαρική κυβέρνηση μαζί με το παράσημο είχε ανακηρυχτεί αρχηγός των ευγενών του Αστραχάν. Αυτός ο τίτλος, εκτός από την περιουσία του, συντέλεσε, ώστε να έχει μεγάλη επιρροή στους κύκλους των Ρώσων ευγενών.
       Από το 1815 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του και μετέφερε όλη σχεδόν την κινητή περιουσία του στο Ταϊγάνι για να είναι κοντά στην Οδησσό, έδρα της Φιλικής Εταιρίας, και να εργάζεται για τον μεγάλο ξεσηκωμό. Υπήρξε μέλος της Φιλικής Εταιρίας και βασικός χρηματοδότης της. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην μυστική αλληλογραφία της Φιλικής Εταιρίας ο Βαρβάκης είναι ο μόνος που δεν αναφέρεται με ψευδώνυμο. Με έξοδα δικά του εξόπλισε τους ομογενείς που πολεμούσαν με τον Αλέξανδρου Υψηλάντη. Επίσης μέσω του Πατριαρχείου κατάφερε να εξαγοράσει πάρα πολλούς Έλληνες αιχμαλώτους. Ο Βαρβάκης πάνω απ' όλο βοήθησε τον αγώνα των Ψαριανών, των συμπατριωτών του. Έστειλε τρόφιμα και διάφορα άλλα εφόδια. Μετά την καταστροφή των Ψαρών, το 1824, ήρθε στην Ελλάδα, παρά την προχωρημένη ηλικία του, για να βοηθήσει με κάθε μέσο τους πρόσφυγες συμπατριώτες του.
           Ο Βαρβάκης πέθανε στις 10 Ιανουαρίου 1825 στο Λοιμοκαθαρτήριο της  Ζακύνθου όπου άτυπα κρατούνταν φυλακισμένος από τους Άγγλους που τον θεωρούσαν  πράκτορα της Ρωσίας. 

Ο τάφος του Βαρβάκη στο Α' νεκροταφείο,  επάνω διαβάζουμε
" ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΔ. ΒΑΡΒΑΚΗΣ
ΑΠΟ ΤΑ ΨΑΡΑ
1745-1825
ΑΦΙΕΡΩΣΕ
ΤΗΝ ΖΩΗΝ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΥΣΊΑΝ ΤΟΥ
ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΙΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΝ
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ"

Το Βαβράκειο Λύκειο 1859

     Ήδη από το 1824 προέβλεπε την ανάγκη δημιουργίας σχολής στην πρωτεύουσα του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους. .Στη διαθήκη του άφησε 1.000.000 ρούβλια κληροδότημα για την ίδρυση του Βαρβακείου Λυκείου, και το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στο ελληνικό Δημόσιο για κοινωφελείς σκοπούς. Το 1857 άρχισε η ανέγερση του κτιρίου της Βαρβακείου Σχολής, με σχέδια και επίβλεψη του Παναγιώτη Κάλκου για να ολοκληρωθεί το 1859. Το Βαρβάκειο Λύκειο κτίστηκε κοντά στη σημερινή οδό Αθηνάς και το παλιό κτίριο καταστράφηκε το Δεκέμβρη του 1944. Σήμερα λειτουργεί γυμνάσιο και λύκειο με το όνομα "Βαρβάκειος Πρότυπη Σχολή" στο Ψυχικό.

   Το Ελληνικό έθνος αναγνωρίζοντας την προσφορά του τον τίμησε ακόμα όσο ζούσε ανακηρύσσοντας  τον Μέγα Εθνικό Ευεργέτη. Αλλά και αργότερα  στήθηκε στο Ζάππειο μεγαλοπρεπής  ανδριάντας προς τιμή του.

Ο μαρμάρινος ανδριάντας του Βαρβάκη , έργο του γλύπτη Λ. Δρόση (1870-1886),
 βρίσκεται στον κήπο του Ζαππείου. Περιβάλλεται από τέσσερις συμβολικές
μορφές στο βάθρο του : Ελευθερωμένη Ελλάδα, Ιστορία, Σκέψη και Ναυτιλία.

Α.Μ.Κ.