Οι Ψαριανές στο έργο του Ν. Λύτρα

     Πιστεύω ότι οι περισσότεροι γνωρίζεται «Το Ψαριανό μοιρολόι», τον υπέροχο αυτό πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα, που παρουσιάζει ένα έθιμο των Ψαρών° Τον θρήνο των συγγενών ενός χαμένου στην θάλασσα ναυτικού έχοντας στο κέντρο αντί του σώματος του που χάθηκε για πάντα στα πέλαγα, μόνο τα ρούχα του.

Όπως επίσης και τον πίνακα «Η πυρπόληση της Ναυαρχίδας από τον Κανάρης» εμπνευσμένο από το μεγάλο κατόρθωμα του Ψαριανού. Υπάρχουν όμως και άλλες Ψαριανές παρουσίες σε πίνακες του.

 

   Ας δούμε όμως πρώτα ποιος ήταν ο Ν. Λύτρας και ποια η σχέση του με τους Ψαριανούς. Ο Νικηφόρος Λύτρας γεννήθηκε στην Τήνο το 1832 και απεβίωσε στην Αθήνα το 1904. Σπούδασε σε Ελλάδα και Γερμανία, με βασιλική υποτροφία, δίπλα σε σπουδαίους δασκάλους. Έγινε ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες ζωγράφους και δασκάλους της ζωγραφικής κατά τον 19ο αιώνα. Θεωρείται από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Σχολής του Μονάχου και πρωτοπόρος στην διαμόρφωση της διδασκαλίας των Καλών Τεχνών στην Ελλάδα. Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε στο νησί του, την Τήνο. Την περίοδο εκείνη, μόλις λίγα χρόνια μετά την καταστροφή των Ψαρών, οι ψαριανοί δεν έχουν συνοικισθεί κάπου και παραμένουν διασκορπισμένοι κυρίως στα νησιά. Ο μεγαλύτερος όγκος είναι στην Αίγινα και την Σύρο. Όμως παροικίες Ψαριανών υπάρχουν και σε άλλα νησιά όπως η Άνδρος, η Μύκονος και η Τήνος. Έτσι ο μικρός Νικηφόρος ζει καθημερινά με Ψαριανούς. Τα έθιμα και η ιδιαίτερη στολή των γυναικών αποτυπώνονται βαθιά μέσα του και αργότερα θα χρησιμοποιηθούν ως πρότυπα σε μερικά έργα του.

     Ένα από αυτά είναι η «Γυναίκα από τα Ψαρά μαδά έναν κόκορα» . Πρόκειται για έναν πίνακα που εντάσσεται στον κύκλο των ηθογραφικών έργων του. Παρουσιάζει μια γυναίκα, με Ψαριανή φορεσιά χωρίς τα γιλέκα και με ανασκουμπωμένα τα μανίκια, να μαδάει έναν κόκορα καθισμένη στην κουζίνα της . Ο πίνακας χαρακτηρίζεται για τα φωτεινά του χρώματα. 

   

Άλλο ένα έργο στο οποίο ξεπροβάλει μια Ψαριανή μορφή είναι ο πίνακας «Προσμονή- εσωτερικό σπιτιού με φιγούρες» όπου με μια προσεκτική ματιά μπορούμε να δούμε μια γυναίκα με Ψαριανή φορεσιά να κάθετε μαζί με της άλλες γυναίκες προσμένοντας ίσως νέα από τους ξενιτεμένους τους .

    Τέλος η Ψαριανή φορεσιά χρησιμοποιήθηκε από τον Λύτρα για να ντύσει την παπαδιά στα σχέδια που έκανε για εικονογράφηση του διηγήματος «Ο Παπά-Νάρκισσος» του Δ. Βικέλα. Σε αυτή την ιδέα  ίσως να συνέβαλε και ο ίδιος ο  Βικέλας ο οποίος γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην Σύρο, το κέντρο δηλαδή των Ψαριανών προσφύγων.

Ανδρέας Μ Καραγιώργης

Αλέξιος ή αι τελευταίαι ημέραι των Ψαρών

   

 «Αλέξιος ή αι τελευταίαι ημέραι των Ψαρών» έτσι τιτλοφορείται το πρώτο μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ για τα Ψαρά. Η αλήθεια είναι ότι την ύπαρξη του αγνοούσα μέχρι που ξεκίνησα μια έρευνα για λογοτεχνικά κείμενα που αναφέρονται στα Ψαρά και τους Ψαριανούς. Σκοπός να γράψω ένα άρθρο για αυτά, καθώς το νησί μας και οι κάτοικοι του ενέπνευσαν πολλούς. Αναφορές βρίσκουμε από τον «Μάγκα» της Πηνελόπης Δέλτα και τον «Λουκή Λάρα» του Δημήτριου Βικέλα ως «Στους δρόμους του κισμέτ» της Αρτέμιδας Αρτεμιάδη ή ακόμα και σε παιδικά βιβλία όπως το «Ψαριανό ‘ναι το καράβι» της Γιολάντα Πατεράκη και τα «Αιγαιοπελαγίτικα» της Νίτσας Τζώρτζογλου. Αλλά όλα αυτά είναι υλικό για μια επόμενη ανάρτηση. Έκρινα όμως ότι ο «Αλέξιος» άξιζε ιδιαίτερης μνείας τόσο γιατί είναι το πρώτο όσο και για την συγγραφέα του την Αγγελική Πάλλη Μπαρτολομέι μια μοναδική γυναίκα . 

     Η Αγγελική Πάλλης γεννήθηκε στο Λιβόρνο το 1798 κόρη του Ηπειρώτη εμπόρου Παναγιώτη Πάλλη. Εκπαιδεύτηκε στο σπίτι αποκτώντας ευρύτατη μόρφωση και έχοντας ιδιαίτερη έφεση στις γλώσσες καθώς μιλούσε ιταλικά, γαλλικά και αγγλικά. Από νεαρή ηλικία αποκάλυψε πρώιμη ποιητική ευελιξία ως συνθέτης και αυτοσχεδιαστής, και σύντομα έγινε μέλος της ακαδημίας Labronica με το όνομα Ζελμίρα. 

   

Η Α. Πάλλη όταν έγραψε
τον "Αλέξιο"

 Με την έκρηξη της επανάστασης του 1821 το πατρικό της σπίτι θα γίνονται κέντρο των φιλελλήνων της Ιταλικής πόλης. Εκεί θα ακούσει και για τους αγώνες, τα κατορθώματα και τα παθήματα των Ελλήνων που θα την εμπνεύσουν έπειτα.

     Έγραψε ποιήματα, δραματικά έργα, διηγήματα και διάφορα άλλα πεζά, κυρίως στην ιταλική γλώσσα. Στην ελληνική συνέθεσε έναν ύμνο στον Λόρδο Βύρωνα και έναν θρήνο για την καταστροφή των Ψαρών, ενώ στα γαλλικά έγραψε διάφορα άρθρα σχετικά με τα ελληνικά εθνικά θέματα. Τόσο τα ποιητικά όσο και τα πεζά της έργα φανερώνουν τη μόρφωση αλλά και τον πατριωτισμό της. Από τα δραματικά έργα της δημοσιεύτηκαν ο Θυέστης (1820), το λυρικό έργο Σαπφώ (1824) και η τραγωδία Ρουγιέρης (1853), όλα τυπωμένα στο Λιβόρνο. Από τα διηγήματά της με ελληνική θεματολογία ξεχωρίζουν: Ο Αλέξιος ή αι τελευταίαι ημέραι των Ψαρών (1827), Το πυρποληθέν χωρίον, Αναμνήσεις του Λάμπρου, Επεισόδια της ελληνικής επαναστάσεως του 1854, Η Καλλιρρόη κ.ά. Άλλα έργα της είναι η Ιουλιέτα, η Ελεονώρα, η Οικογένεια Ροκαμπρούνα και Αι αναμνήσεις του Φρειδερίκου. Μετέφρασε, επίσης, στην ιταλική το ποίημα του Βαλαωρίτη Ωδή εις τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, ποιήματα του Ουγκό και τα έργα του Σαίξπηρ Μάκβεθ και Όνειρο θερινής νυκτός.

     Στα τέλη της δεκαετίας του 1820 ερωτεύεται και παντρεύεται τον Giovan Paolo Bartolommei, που ανήκε σε μια πολύ εύπορη εμπορική οικογένεια της Κορσικής και που αργότερα  θα γίνει ένας από τους πρωταγωνιστές της ιταλικής ανεξαρτησίας. Μαζί θα αποκτήσουν έναν γιό.

 

Ο "Αλεξιος" στην
εφημ. Οικογένεια 

   Η Πάλλη υπήρξε και μια μαχητής για τα δικαιώματα των γυναικών. Προσπάθησε να ιδρύσει σχολειό για κορίτσια ανεπιτυχώς. Ενώ εξέδωσε για μικρό διάστημα την εφημερίδα Il Romito με κοινωνικό περιεχόμενο. Το σύγγραμμα της «Ομιλία μιας γυναίκας στις νεαρές παντρεμένες γυναίκες της χώρας της» (1851), είναι ένας προβληματισμός για το γυναικείο ρόλο , καταγγέλλοντας την ανισότητα της εκπαίδευσης των κοριτσιών και το μοντέλο αφοσίωσης εξ ολοκλήρου στην οικογένεια, στο οποίο πρέπει να θυσιάσουν κάθε φιλοδοξία για την προστασία του οικιακού περιβάλλοντος. 

   

Προτομή της Α.Π. στο
Δημαρχείο του Λιβόρνο 

Πέθανε στο Λιβόρνο τον Μάρτιο του 1875. Για τον θάνατο της, το δημοτικό συμβούλιο του Λιβόρνο δημοσίευσε ψήφισμα στο οποίο την χαρακτήριζε ως την «ενδοξότερη γυναίκα της πόλης» και ζητούσε από τον λαό να παραστεί στην κηδεία της. Αποφάσισε επίσης την τοποθέτηση αναμνηστικής πλάκας στο σπίτι όπου γεννήθηκε και την ανέγερση προτομής της.

   

 Όσο αναφορά τώρα το έργο της «Αλέξιος ή αι τελευταίαι ημέρα των Ψαρών », πρωτότυπος τίτλος Alessio o gli ultimi giorni di Psara, γράφτηκε το 1827 μόλις τρία χρόνια μετά την καταστροφή των Ψαρών. Στην πραγματικότητα είναι ένα ιστορικό ρομάντζο εποχής. Πρωταγωνιστής ένας νέος Ψαριανός καπετάνιος που θα βρεθεί ανάμεσα σε δύο γυναίκες, την από χρόνια αρραβωνιαστικιά του και μια αιχμάλωτο του. Διαδραματίζεται τον Ιούνιο του 1824 τον μήνα δηλαδή της καταστροφής των Ψαρών οπότε παράλληλα με την ιστορία βλέπουμε και της τελευταίες μέρες των Ψαρών. Διαβάζοντάς το και γνωρίζοντας το νησί βλέπουμε ότι η συγγραφέας σίγουρα είχε έρθει σε επαφή με Ψαριανούς και κατέγραψε στοιχεία που αργότερα χρησιμοποίησε για την συγγραφή καθώς οι περιγραφές της είναι ακριβέστατες. Το 1876 εκδόθηκε μια αναθεωρημένη έκδοση του «Αλέξιου" που ολοκλήρωσε η Πάλλης λίγο πριν πεθάνει. Στα ελληνικά εκδόθηκε το 1860 στην Ζάκυνθο από το τυπογραφείο «Η Αυγή» σε μετάφραση Σπυρίδωνος Μονδινού. Αργότερα, το 1898, θα δημοσιευτεί σε σειρές στο γυναικείο περιοδικό «Οικογένεια» σε μετάφραση της γνωστής φεμινίστριας Σωτηρίας Αλιμπέρτη. 

Μπορείτε να κατεβάσετε το βιβλίο από την ψηφιακή βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πατώντας εδώ: «Αλέξιος ή αι τελευταίαι ημέραι των Ψαρών»

Ανδρέας Μ Καραγιώργης